Πανάκεια ή έγκλημα η μεταφορά του αεροδρομίου "N.Καζαντζάκης" στο Καστέλλι; Σύγκριση με τον αδικο-ξεχασμένο "Λοξό Διάδρομο".

Ηράκλειο- Αεροδρόμιο "Ν. Καζαντζάκης", Πρόταση Ε.Μ.Π., για την επέκταση του σημερινού αεροδρομίου.

 Εικόνα του σχεδίου Γενικής Διάταξης, επεξεργασμένη και εφαρμοσμένη σε ορθοφωτογραφία του προγράμματος Google Earth.  

Συντάκτης: Σπύρος Βροντινός, Δρ. Πολιτικός Μηχανικός.

  Η επέκταση του αεροδρομίου Ηρακλείου «Νίκος Καζαντζάκης» απασχολεί την Κρήτη την τελευταία 25ετία, ενώ είναι 15 περίπου χρόνια από τότε που εκπονήθηκε πλήρης ολοκληρωμένη μελέτη βασισμένη στο master plan του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου που ως βέλτιστη λύση επέλεξε τον «Λοξό Διάδρομο» (ή Λ. Δ.), σε συνέχεια του υφιστάμενου αεροδρόμιου, υπό βοριο-δυτικά του σημερινού γωνία προς την θάλασσα, ώστε αφ’ ενός να αποφεύγεται πλέον η σημερινή ηχητική κλπ. όχληση στην Αλικαρνασσό και αφετέρου να λειτουργεί καλύτερα υπό ισχυρούς πλάγιους, νότιους ή βόρειους ανέμους. Επιπλέον, συμπληρωματικά με τον λιμενοβραχίονα Ηρακλείου, σχηματίζεται νέος τεχνητός προστατευμένος θαλάσσιος κόλπος περί τα 700 στρέμματα που προσθέτει απεριόριστες πρόσθετες δυνατότητες στο Ηράκλειο, όπως εκθέτονται στη συνέχεια παρακάτω.

  Όμως το 2003 και αφού είχαν παραληφθεί πλήρεις μελέτες του Λ. Δ., χωρίς καν επιστημονικούς λόγους, τεκμηρίωση, συζήτηση, επιχειρήματα, ενημέρωση ή δημόσια διαβούλευση, αντίθετα προς το δικαίωμα πληροφόρησης, συμφέρον και βούληση μεγάλου μέρους πολιτών και επιχειρηματιών του Ηρακλείου, δηλώθηκε ξαφνικά με καθαρά πολιτική απόφαση, ότι αντί επέκτασης και ανακαίνισης εντός Ηρακλείου, απαιτείται ολική μετεγκατάσταση στο Καστέλλι Πεδιάδας, σε υψόμετρο 340μ, με επιπλέον πρόσθετη της σημερινής οδική διαδρομή 74 Χμ και πρόσθετη διάρκεια 80 λεπτών μετά επιστροφής, αντίστοιχη της διαδρομής Ηράκλειο-Ρέθυμνο.

  Ωστόσο, λόγω προχειρότητας-ανυπαρξίας μελετών, εκ των οποίων πάσχει ακόμα το έργο, αλλά και αλλεπάλληλες ανεκπλήρωτες ανακοινώσεις ως την πρόσφατη αιφνίδια
δημοπράτηση του την 27-10-2016, όποιος μιλούσε πριν για αυτό θεωρούνταν μη σοβαρός, με αποτέλεσμα λιγότερες ειδήσεις και συζήτηση, αντίθετα από την εθνική και κοινοτική νομοθεσία (Σύμβαση του Aarhous [6]), που απαιτεί υποχρεωτική συμμετοχή-πλήρη ενημέρωση των ντόπιων στα μεγάλα περιβαλλοντικά έργα του τόπου τους και υποχρέωση χρηστής διαχείρισης-καθαρού περιβάλλοντος για τις επόμενες γενεές.

  Λόγω (σκόπιμης;) ευρείας απουσίας πληροφόρησης, αρκετοί πολίτες θεωρούν σήμερα λανθασμένα πως τάχα δεν θα τους επιβαρύνει οικονομικά καθόλου, πως θα πληρωθεί όχι με εθνικούς αλλά με ιδιωτικούς και κοινοτικούς πόρους, ότι το πιθανό συνολικό κόστος του 1,85 δις ευρώ [5], ή όποιο θα προκύψει μέχρι πλήρους λειτουργίας δεν τους πολύ-αφορά, ότι η Πεδιάδα αποτελεί την βέλτιστη λύση, ότι οι ντόπιοι σε Ηράκλειο και Καστέλλι θα απολαύσουν τάχα υψηλά κέρδη, ισχυρή ανάπτυξη με ασήμαντες επιπτώσεις, μειονεκτήματα, κλπ. Είναι όμως έτσι;

  Η μέχρι σήμερα εντελώς ατεκμηρίωτη πολιτική απόφαση μεταφοράς του μεγαλύτερου Κρητικού αεροδρομίου «μακράν εκτός Ηρακλείου», εγείρει σωρεία ερωτημάτων όσον αφορά στοιχειώδη επιστημονικά κριτήρια για καταλληλότητα, κόστος κατασκευής και λειτουργίας, συνέργειες, τουριστικό προϊόν, πρωτογενή παραγωγή, περιβάλλον, ανταγωνιστικότητα, αειφορία στις τοπικές κοινωνίες των Δήμων Ηρακλείου και Μινώα Πεδιάδος και την γενικότερη βιώσιμη αναπτυξιακή πορεία της Κρήτης. 

  Παρακάτω, αναφέρουμε σε αντιπαράθεση μερικά από τα πλέον προφανή πλεονεκτήματα του Λ.Δ.:

  α) Ασύγκριτα μεγαλύτερη ασφάλεια πτήσεων: Τριγύρω και πέραν της πεδιάδας Καστελλίου, υφίστανται ορεινοί όγκοι επικίνδυνοι για πτήσεις, σε βαθμό που να απαιτείται ριζική αλλαγή του τοπίου με εκσκαφές και κοπές ορεινών όγκων 10,7 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων [1], που ισοδυναμούν στα ανάγλυφα 3500 εξαόροφων πολυκατοικιών κάτοψης 200μ2, ενώ παραμένει άγνωστο που και πώς θα διατεθούν. Απαλλοτριώσεις ορεινών όγκων επιβάλλονται μέχρι τον Αχεντριά, 4 Χμ από τα νότια Κρητικά παράλια. Επιπλέον, τα συχνά φαινόμενα πυκνής πάχνης-ομίχλης στην πεδιάδα επίσης υποβαθμίζουν επικίνδυνα ορατότητα και ασφάλεια.

  Αντιθέτως, ο Λ. Δ. προσφέρει ασύγκριτα μεγαλύτερη ασφάλεια, με απόλυτη, διαρκή, ανεμπόδιστη, μέγιστη ορατότητα, χωρίς επικίνδυνα φυσικά εμπόδια, χωρίς ομίχλη, ενώ σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης προσφέρει εγγύτατες, άμεσες, πολύ υψηλότερου βαθμού υπηρεσίες διάσωσης, πρώτων βοηθειών-νοσηλείας, νοσοκομεία, άφθονους γιατρούς, εναλλακτική δυνατότητα προσθαλάσσωσης, κλπ συνέργειες.

  β) Υποπολλαπλάσιο κόστος κατασκευής και ασύγκριτα λιγότερα παράπλευρα κόστη-απώλειες για ντόπιους και Κρήτη: Το Καστέλλι συνδέεται με αρκετά υψηλότερο κόστος κατασκευής, όπως ρητά είχαν παραδεχτεί πρώην κυβερνητικοί [2, 3, 5], λόγω υψηλού κόστους νέων κτηρίων, υποδομών και απαλλοτριώσεων. Απεναντίας, ο Λ. Δ. έχει
υποπολλαπλάσιο κόστος κατασκευής, περί τα 400 εκατομμύρια, ή κάτω του ενός τετάρτου του κόστους στο Καστέλλι, καθώς πανάκριβες υφιστάμενες υποδομές δεν απαξιώνονται ή εγκαταλείπονται για να ρημάξουν κατά την συνήθη πρακτική, πλέον και την κρίση, αλλά διαρρυθμίζονται, συμπληρώνονται και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται. Ο Λ. Δ. συνδέεται και με ελάχιστο κόστος απαλλοτριώσεων και ζημιών, αφού ένα τμήμα του είναι μέσα στην θάλασσα, η έκταση της κλειστής 126 Σμηναρχίας Μάχης Ηρακλείου είναι πλέον απόλυτα διαθέσιμη, αποφεύγεται η μόνιμη καταστροφή χιλιάδων στρεμμάτων γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας και η σημαντική απώλεια αγροτικών προϊόντων και αγροτικής απασχόλησης. Έως και το 55% του κόστους κατασκευής και λειτουργίας [5] και οι αστοχίες στον προϋπολογισμό, επιβαρύνουν εθνικούς πόρους και άρα απαιτούν νέο δανεισμό και νέους φόρους για όλους.

  γ) Βέλτιστο κόστος λειτουργίας, συνέργειες κλίμακας, βέλτιστη, ταχύτατη και εύκολη πρόσβαση, πολύ υψηλότερη βιωσιμότητα: Η λύση Καστέλλι δημιουργεί τεχνητή ανάγκη μακρινών πρόσθετων διαδρομών και αντίστοιχου χρόνου και κόστους σήμερα μη αναγκαίου. Απαιτούνται δεκάδες εκατομμύρια πρόσθετα χιλιόμετρα ετησίως και δεκάδες χιλιάδες πρόσθετες ανθρωποώρες λόγω μετακινήσεων προσωπικού, τουριστών, χρηστών, εφοδιασμού με υλικά και καύσιμα, κίνηση εμπορευμάτων, κλπ. Έτσι, για κάθε δεκατριάμιση χιλιάδες μετ’ επιστροφής μετακινήσεις Ηράκλειο-Καστέλλι, θα απαιτούνται ένα εκατομμύριο πρόσθετα χιλιόμετρα αλλά και δεκαοκτώ χιλιάδες πρόσθετες χαμένες ανθρωποώρες για κάθε ταξιδιώτη και οδηγό. Μόνο για εφοδιασμό καυσίμων, που σήμερα γίνεται από την θάλασσα, θα χρειάζονται συνεχείς αποστολές βυτίων από τα Λινοπεράματα, απόσταση μετά επιστροφής 100Χμ., με ρυθμό ένα ανά έξη λεπτά [4], με ότι συνεπάγεται για την ασφάλεια σε ΒΟΑΚ κλπ παραμέτρους στο οδικό δίκτυο.

  Με το Καστέλλι θυσιάζονται άσκοπα πλήθος από υψηλότατες συνέργειες και συγκριτικά πλεονεκτήματα που σήμερα συνυπάρχουν στο Ηράκλειο λόγω άμεσης επαφής πόλης, αεροδρόμιου, λιμανιού και Β.Ο.Α.Κ. Είναι προφανές ότι το πιο μεγάλο αεροδρόμιο του νησιού πρέπει να παραμείνει δίπλα στο πιο μεγάλο εμπορικό λιμάνι του. Μαζί πόλη-αεροδρόμιο-λιμάνι-Β.Ο.Α.Κ., βελτιστοποιούν και αλληλοσυμπληρώνουν τις επιχειρησιακές δυνατότητες τους με απολύτως ελάχιστο κόστος, με εύκολη κοντινή πρόσβαση, μεγάλες οικονομικές συνέργειες και οικονομίες κλίμακας, ενώ αποκτούν πολύ υψηλότερη υπεραξία και πολύ μεγαλύτερη κοινή βιωσιμότητα. Εάν π.χ. το Ηράκλειο θέλει να γίνει ανταγωνιστική αφετηρία για κρουαζιέρες, το αεροδρόμιο πρέπει να παραμείνει εδώ.

  Με το Καστέλλι «κτίζονται» άσκοπες αυξήσεις κόστους πρόσβασης και χρήσης σε όλες τις συνδεόμενες υποδομές, ενώ υποβαθμίζονται έντονα συνέργειες και συγκριτικά πλεονεκτήματα του συνόλου των υποδομών, φρενάροντας και μειώνοντας δραστικά την σημερινή κοινή τους βιωσιμότητα, εν μέσω μάλιστα κρίσης. Αναγνωρίζοντας τις συνέργειες αυτές, πολλές μεγάλες πόλεις στον κόσμο σκοπίμως διατηρούν επιτυχώς ένα ή περισσότερα αεροδρόμια μέσα στον αστικό τους ιστό, ή κατασκευάζουν εντός αυτού λίαν επιτυχημένα καινούργια (London City Airport, 1989).

  δ) Δεν καταστρέφει ντόπια πρωτογενή παραγωγή: Η λύση Καστέλλι αντιστοιχεί σε οριστική αχρήστευση και εγκατάλειψη αγροτικών εκτάσεων όχι μόνο εντός και εγγύς του αεροδρομίου, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, αν και πρόκειται για πολύτιμη, εύφορη, αρδευόμενη γη, ιδιαίτερα υψηλής παραγωγικότητας, σπάνια και αναντικατάστατη στην Κρήτη. Επισήμως, τουλάχιστον έξη χιλιάδες στρέμματα εύφορης γης [5] (και ανεπισήμως αρκετές χιλιάδες περισσότερα λαμβάνοντας υπόψη και τις εκτάσεις των συνοδών έργων), με περί τις 200 χιλιάδες ελαιόδεντρα και κήπους, αποσύρονται ή και αποψιλώνονται-ερημοποιούνται οριστικά, ενώ θα έπρεπε να διαφυλάσσονται ως κόρη οφθαλμού, σύμφωνα με τις θεμελιώδεις περί αειφορίας αρχές, την κορυφαία εθνική στρατηγική ανάγκη για διατροφική αυτάρκεια, την τοπική απασχόληση, αλλά και άπασα την σημερινή εθνική και κοινοτική νομοθεσία.

 Στην τοπική οικονομία της πεδιάδας Καστελλίου, οι απώλειες αγροτικής παραγωγής, επιδοτήσεων, αγροτικών μεροκάματων, μεταποίησης και ποιοτικής υποβάθμισης των αγροτικών προϊόντων, ίσως αντιστοιχούν σε ζημιά άνω των 15 εκατ. ευρώ ετησίως, ποσό που θα εκλείψει οριστικά από την περιοχή. Η υπόσχεση ότι τάχα τα τρέχοντα εισοδήματα του πρωτογενούς τομέα θα αναπληρωθούν με θέσεις εργασίας για ντόπιους πρώην γεωργούς και κτηνοτρόφους χωρίς σχετικές ειδικότητες, χωρίς να ισχύει εντοπιότητα, με διαθέσιμους τους έμπειρους υπαλλήλους εκ του Ηρακλείου, είναι το λιγότερο αμφίβολη. Ρωτήστε, τι θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν για ανειδίκευτους ντόπιους στα Σπάτα (με κάπου 200 χιλιάδες μόνιμο τριγύρω πληθυσμό και διαρκή δωδεκάμηνη χρήση υπό του μισού και πλέον πληθυσμού της Ελλάδας) και τι τοπικά εισοδήματα εκεί απέκτησαν…;

  ε) Έχει πολύ μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα: Οι κάτοικοι στο Δήμο Μινώα Πεδιάδας περιμένουν πολλά, κυρίως από την εμπορική χρήση της απομένουσας πέριξ του έργου γης. Όμως, ένα αεροδρόμιο με εποχιακή πεντάμηνη κίνηση, με μικρό μόνιμο πέριξ πληθυσμό 15 χιλιάδων, πλέον και με άνεργες και ακτήμονες εκατοντάδες πρώην αγροτικές οικογένειες, επιβαρυμένη με βαθιά αλλαγμένο, σκαμμένο, εκχερσωμένο και μισο-βιομηχανικό τοπίο, με υψηλό θόρυβο, τροχαία κίνηση, μόνιμη ατμοσφαιρική (ειδικά τις μέρες άπνοιας) και οπτική ρύπανση, ολιγότερο υγιεινές συνθήκες, πλέον πολύ ολιγότερο επιθυμητή για κατοικία, με προβλεπόμενη ήδη μετεγκατάσταση περί του 17% των κατοίκων Καστελλίου και τριγύρω χωριών [1], ίσως προκαλέσει μαζική φυγή κατοίκων προς τα αστικά κέντρα. Επιπτώσεις των καυσαερίων θα γίνουν αισθητές και στην πεδιάδα (αιθαλομίχλη) και στο οροπέδιο Λασιθίου, ενώ κάθε μελλοντική επέκταση θα οδηγεί και σε περεταίρω καταστροφή.

  Αντιθέτως, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του Λ. Δ. είναι αρκετά μικρότερες, αφορούν συνολικά γύρω στις δυόμιση χιλιάδες επιπλέον στρέμματα μη παραγωγικής γης, εκ των οποίων κάπου χίλια μέσα στην θάλασσα. Δεν καταστρέφεται υψηλά παραγωγική γη και φυτικό περιβάλλον, μειώνονται δραστικά, προς την θάλασσα, οι σημερινές συγκεντρώσεις καυσαερίων και οι ηχητικές οχλήσεις, δημιουργεί νέες ήπιες χρήσεις και δεν χειροτερεύει αλλά βελτιώνει την καθημερινή ζωή των κατοίκων της περιοχής, γι’ αυτό και οι τοπικές οικολογικές οργανώσεις Εcocrete και Εικολογική Παρέμβαση Ηρακλείου έχουν ρητά καταδικάσει το Καστέλλι, προτιμώντας τον Λ. Δ.

  ζ) Ασύγκριτες δυνατότητες νέων δραστηριοτήτων και μελλοντικής επέκτασης: Σε αντίθεση με το Καστέλλι, η επέκταση του αεροδρομίου με τον Λ. Δ., επιτρέπει κυριολεκτικά απεριόριστες μελλοντικές δυνατότητες και οιαδήποτε περαιτέρω επέκταση ή χρήση στο απόλυτα χαμηλότερο κόστος. Ειδικότερα, ο νέος ήσυχος θαλάσσιος κόλπος 700 στρεμμάτων που σχηματίζεται, δημιουργεί άφθονες δυνατότητες για νέες χρήσεις, όπως σταθμό φιλοξενίας στόλου υδροπλάνων, πίστα υδροπλάνων, νέες τουριστικές και λιμενικές ευκαιρίες για επέκταση εγκαταστάσεων της κορεσμένης σήμερα μαρίνας και μελλοντικά και του λιμανιού Ηρακλείου, μεγάλες νέες δυνατότητες άμεσης φορτοεκφόρτωσης επιβατών και εμπορευμάτων, μεταξύ οχημάτων-πλοίων-αεροσκαφών, νέο χώρο χρήσης για ναυτικούς ομίλους, κλπ, ήπιες παράλιες ή ναυτικές δραστηριότητες, ασύγκριτα μεγεθύνοντας την συνολική απόδοση της επένδυσης.

  η) Το σημερινό κτηματολόγιο της πεδιάδας Καστελλίου: Μπορεί να γίνει το εργαλείο σχεδιασμού και αναδασμού για την πεδιάδα Καστελλίου και τον Δήμο, με σκοπό την περεταίρω αύξηση της παραγωγής σε πρωτογενή τομέα και μεταποίηση, αύξηση της απασχόλησης, άμεση τόνωση των εισοδημάτων, μείωση του κόστους παραγωγής και ήπια ανάπτυξη σε οικολογική και βιώσιμη βάση, χωρίς καν τις μεγάλες και αναντικατάστατες σημερινές απώλειες και την πλήρη υποβάθμιση της ζωής.

  θ) Πολύ χαμηλότερο κόστος και τέλη για τους χρήστες: Στα πρότυπα των Σπάτων, η κάθε αύξηση κόστους κατασκευής και λειτουργίας θα αντανακλάται στα τέλη χρήσης, όπου πλέον θα προστίθεται και το υψηλότερο κόστος πρόσβασης. Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι και μετά την επέκταση και έως ότου αλλάξει η σημερινή τουριστική και οικονομική πραγματικότητα, το όποιο αεροδρόμιο Ηρακλείου θα παραμείνει ένα «εποχιακό αεροδρόμιο» μιας πεντάμηνης ή εξάμηνης τουριστικής περιόδου, στο οποίο με το Καστέλλι θα προστεθούν και οι απώλειες από τις σημερινές συνέργειες, που θα μειώσουν και άλλο την ανταγωνιστικότητα του.

  Είναι λοιπόν επιτακτικό, απόλυτο, κοινό συμφέρον όλων μας, ειδικά εν μέσω της πολύχρονης κρίσης, το κόστος κατασκευής, πρόσβασης και λειτουργίας του να είναι διαφανές και όσο το δυνατόν χαμηλότερο, ενώ «για να μεγαλώσει η πίτα» είναι το ίδιο σημαντικό να διατηρηθούν άπασα τα σημερινά εισοδήματα, ντόπια μέσα παραγωγής και θέσεις εργασίας, αποφεύγοντας κάθε είδους καταστροφές-υπερβολές.

  Επίλογος: Ως νησί, πρέπει να εκμεταλλευτούμε κάθε νησιωτικό συγκριτικό μας πλεονέκτημα στο έπακρο, δημιουργώντας υπεραξίες και συνέργειες στο μικρότερο δυνατό κόστος. Ένα ήδη «εποχιακό», πλέον και απομακρυσμένο «ηπειρωτικό» αεροδρόμιο για το νησί, προφανέστατα πάσχει από συνέργειες, δυνατότητες, πλεονεκτήματα και βιωσιμότητα.

  Ένα εκ προοιμίου πολλαπλώς ακριβότερο και κοστοβόρο αεροδρόμιο, θα έχει σίγουρα ολιγότερη χρηστικότητα για ντόπιους και ξένους και θα λειτουργήσει πιθανότατα υπό μια πλέον «αποικιακή» σύμβαση εκμετάλλευσης. Εάν μάλιστα η σύμβαση αυτή περιέχει όρους ανάλογους των Σπάτων, ούτε η τοπική κοινωνία πρόκειται να δει έσοδα από δημοτικούς φόρους, ούτε το κράτος φόρους ή ΦΠΑ για αρκετές δεκαετίες.

  Το ότι στο Καστέλλι έχουμε χαμηλότερη ασφάλεια, πολλαπλάσιο κόστος κατασκευής και τέλη λειτουργίας, αυξημένο πρόσθετο κόστος πρόσβασης, μεταφορών, εισιτηρίων, εκ προοιμίου υποβαθμισμένες συνέργειες με πόλη, λιμάνι, Β.Ο.Α.Κ., χιλιάδες χαμένες ανθρωποώρες, ασύγκριτα πιο περιορισμένες ή ανύπαρκτες νέες δυνατότητες, οξύτατες παράπλευρες περιβαλλοντικές απώλειες με καταστροφή-ερημοποίηση ευρείας κλίμακας, αποψίλωση τεράστιων εκτάσεων πολύτιμης εύφορης γης, χιλιάδες αναντικατάστατες χαμένες παραδοσιακές θέσεις απασχόλησης, μεγάλες αναντικατάστατες απώλειες πρωτογενούς παραγωγής, μαζί με την απόλυτη υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, μάλλον αρκούν να αναδείξουν την κραυγαλέα ακαταλληλότητα του συγκριτικά με τον Λ. Δ.

  Τέλος, για να προοδεύσει ο τόπος, οι πολιτικοί πρέπει να πάψουν να αποσιωπούν αλλά αντιθέτως να υλοποιούν υποχρεωτικά το νομικά κατοχυρωμένο δικαίωμα όλων των δικαιούχων πολιτών για ευρεία αναλυτική πληροφόρηση, ευρύ δημόσιο διάλογο και ευρεία συμμετοχή τους, στην αναζήτηση βέλτιστων-τεκμηριωμένων λύσεων για τις τοπικές ανάγκες, παύοντας και αδικαιολόγητες, αδόκιμες, ή υστερόβουλες επιλογές ή φανφάρες Πολιτικών Γραφείων και Δημοτικών Συμβουλίων, ήδη βεβαρημένων με την σημερινή κρίση. Άντε όλα υπό το φως, να δούμε αν αντέχουν και σε κριτική!

Σπύρος Βροντινός, Δρ. Πολιτικός Μηχανικός, Ηράκλειο 28.11.2016.

1. Περιβαλλοντική Μελέτη αεροδρομίου Καστελλίου.
2. Άρθρο εφημερίδας Πατρίς «Από το λοξό διάδρομο του Σημίτη στο νέο αεροδρόμιο του Βερελή», http://www.patris.gr/articles/21682/5073?PHPSESSID=
3. Άρθρο εφημερίδας Πατρίς «Η δαπάνη κατασκευής», http://www.patris.gr/articles/21682/5074?PHPSESSID=
4. Περιβαλλοντική Μελέτη ΕΜΠ, 2001
5. Άρθρο ιστοσελίδας ενημέρωσης http://www.creteplus.gr/news/apogeiosi-gia-to-neo-diethnes-aerodromio-irakleiou--proxorei-o-diagonismos-epeita-apo-11-anaboles-192413.html
6. Σύμβαση του Άαρχους, ψηφιακή βιβλιοθήκη ΤΕΕ, http://library.tee.gr/digital/m2045/m2045_dorovinis.pdf